Загадкі з’явіліся вельмі даўно і заўсёды былі праверкай не толькі ведаў чалавека, – яны патрабавалі назіральнасці, уменні бачыць у самых звычайных прадметах іх падабенства і адрозненні, патрабавалі здольнасці ўспрымаць навакольны свет вобразна, паэтычна.
Гісторыя з’яўлення загадак на беларускай мове
Ва ўсіх першабытных народаў існаваў абрад пасвячэння хлопчыкаў у паўнапраўныя члены роду-паляўнічыя. Каб вытрымаць выпрабаванне на сталасць, хлопчыку трэба было даказаць сваю фізічную сілу, спрыт, мужнасць – забіць вялізнага драпежніка, вытрымаць боль. А розум, веды, кемлівасць ён павінен быў праявіць у адгадванні загадак. Атрымліваецца, што ў тыя далёкія часы загадка была асноўным зборам ведаў і звестак чалавека аб знешнім свеце. У старажытных грэкаў і германцаў загадванне загадак прыраўноўвалася да адзінаборства. Іх легенды распавядаюць нам пра тое, як не адгадалі загадак расплачваліся жыццём.
У беларусаў таксама існавалі павер’і пра тое, што русалкі губяць людзей, якія не адгадалі іх загадак. А загадкі ў іх былі такія:
- Ды што расце без карэнні? (Камень);
- Так што цвіце без кветкі? (Папараць);
- Ды што бяжыць без нагоды? (Вада);
- З хаты ў хату водзіць, а сама не заходзіць (Дарога);
- Ляцяць птушкі без крыл, садзяцца без ног (Снег);
- Ляжыць сярод градкі зялёны і гладкі (Агурок);
- Не звер, а махнаты, не конь, а з вушамі (Шапка-вушанка);
- Крадзе нясушак, яйкi I гонiцца за зайкай (Ліса).
У беласкіх народных вясельных звычаях аж да XIX стагоддзя загадванне загадак складала абавязковую прыналежнасць вясельнага абраду. Сяброўкі нявесты загадвалі жаніху і сябруку жаніха цяжкія загадкі пра жывёл, кветкі, восень, птушак і не пускалі іх у хату да нявесты да таго часу, пакуль не атрымлівалі правільнага адказу. Ну а ў берускіх народных казках, вы і самі гэта ўжо добра ведаеце, царэўна выходзіць замуж за таго, хто здолеў адгадаць ўсе яе загадкі.
Прадметам сваіх загадак берускі народ рабіў рэчы і з’явы, з якімі ён увесь час сутыкаўся ў побыце і ў працы. Зямля і неба, з’явы прыроды, свет жывёл, хатніх і дзікіх, ўнутранае ўбранне хаты, начынне, посуд, земляробчая і ўсякая іншая праца — такі асноўны тэматычны круг прадметаў і з’яў жыцця, ахоплены ў загадках.
Гісторыя загадкі
Старажытныя загадкі на беларускай мове – гэта люстэрка душы нашых продкаў. Часта яны адлюстроўваюць іх містычныя вераванні, тлумачэнні прыродных з’яў і наогул усяго таго, што адбываецца вакол іх. Вядома, з цягам часу людзі сталі глядзець на загадкі больш як на забаўку, чым на паэтычнае апісанне таго, што адбываецца вакол у алегарычнай форме. У беларускіх народных казках часта герою даводзіцца разгадваць загадкі, каб паказаць кемлівасць або выканаць нейкае запаветнае жаданне, бо нашы продкі верылі ў сілу загадак.
Стаўленне да загадак змянілася ў хрысціянскія часы. Паняцце загадкі ў Святым Пісанні мае асаблівае значэнне. Звычайна, загадкі выкарыстоўваюцца як мудрыя пытанні аб паходжанні нашага свету. Напрыклад, загадка Самсона:
Што саладзей за мёд, і што мацней льва? (Сон).
Адказы не даюцца, іх трэба знайсці для сябе самім. Для кагосьці найбольш прыдатным і простым адказам можа здацца сон чалавека, а хто-то можа падумаць, што каханне саладзей мёду і мацней льва…
Гісторыя загадкі на гэтым толькі пачынаецца. З цягам часу загадка як жанр толькі ўсё хутчэй атрымлівала развіццё. Старажытныя грэкі, рымляне па-рознаму, але ўсё ж актыўна выкарыстоўвалі гэты творчы варыянт выкладу таго, што адбываецца і навакольнага. І вось ужо ў XIX стагоддзі пачалося навуковае збіранне загадак і размяшчэнне іх ў зборніках, якія даходзяць да нас з вамі.